Dawanie klapsa dziecku to temat, który wciąż budzi kontrowersje zarówno wśród rodziców, jak i specjalistów zajmujących się rozwojem dzieci. Mimo że badania naukowe jednoznacznie wskazują na szkodliwość kar cielesnych, nadal funkcjonuje wiele mitów i przekonań usprawiedliwiających ich stosowanie. W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej temu zagadnieniu, analizując psychologiczne konsekwencje kar cielesnych oraz ich wpływ na relację rodzic-dziecko.
Kara cielesna a przemoc fizyczna – czy istnieje granica?
Ciekawa zdaje mi się dyskusja nad różnicą między karą cielesną (klapsem), a przemocą fizyczną. Niektórzy rozdzielają te formy oddziaływań na dziecko, a inni traktują je jako kontinuum przemocy. Dlaczego ten podział jest tak istotny dla wielu rodziców? Często wynika to z potrzeby usprawiedliwienia własnych zachowań i oddzielenia ich od tych, które uznajemy za jednoznacznie szkodliwe.
I cóż z tym dylematem zrobić? Jak na to spojrzeć?
Definicje są różne. Jednym z elementów różnicowania tych dwóch zachowań podaje się intencjonalność zachowań agresywnych wobec dzieci. Na przykład, kara fizyczna jest często definiowana jako intencjonalne użycie siły fizycznej wobec dziecka po to, aby doświadczyło bólu, ale nie zranienia ciała, i którego celem jest korekta lub kontrola jego zachowania (za Straus M.A. 1994r.). Natomiast przemoc fizyczna jest rozumiana jako intencjonalne zachowanie powodujące uszkodzenie ciała.
Jednakże, analizując głębiej tę kwestię, możemy dojść do wniosku, że jest to rozróżnienie sztuczne, służące głównie łagodzeniu dyskomfortu psychicznego dorosłych. Z perspektywy dziecka, każda forma używania siły fizycznej wywołuje podobne przeżycia emocjonalne – strach, poczucie niesprawiedliwości, naruszenie bezpieczeństwa oraz zaufania. Co więcej, granica między „lekkim klapsem” a poważniejszymi formami przemocy jest niezwykle płynna i w sytuacji silnych emocji może zostać łatwo przekroczona.
Psychologiczne konsekwencje stosowania kar cielesnych
Czy definicja ma znaczenie? Tutaj właśnie zaczyna się o wiele większy temat, wykraczający poza definicję i wymykający się czysto logicznym rozważaniom, bo… pojawiają się przeżycia dziecka i psychologiczne znaczenie kar cielesnych.
Wpływ na sferę emocjonalną dziecka
Nawet pozornie niegroźny klaps wywołuje u dziecka wiele negatywnych emocji. Przede wszystkim pojawia się przeżycie odrzucenia, osamotnienia i zagubienia. Dziecko doświadcza fundamentalnego dysonansu – osoba, która powinna zapewniać mu bezpieczeństwo i ochronę, staje się źródłem bólu i zagrożenia. Ten dysonans jest niezwykle trudny do zintegrowania przez niedojrzały jeszcze umysł dziecka.
Badania psychologiczne wykazały, że dzieci, które doświadczają kar cielesnych, częściej cierpią na:
- Obniżone poczucie własnej wartości
- Zwiększony poziom lęku
- Trudności w regulacji emocji
- Skłonność do agresji lub wycofania w relacjach społecznych
- Problemy z zaufaniem do innych
Ponadto, warto podkreślić, że negatywne emocje wynikające z bicia ograniczają ufność, bliskość i czułość w relacji rodzica z dzieckiem i ZAWSZE wpływają na ich więź. Skutki te mogą być długotrwałe i rzutować na funkcjonowanie emocjonalne człowieka nawet w dorosłym życiu.
Wpływ na rozwój poznawczy i moralny
Stosowanie kar fizycznych wpływa również na rozwój poznawczy i moralny dziecka. Kiedy rodzic ucieka się do przemocy fizycznej, przekazuje dziecku następujące komunikaty:
- Przemoc jest akceptowalnym sposobem rozwiązywania problemów
- Silniejszy ma prawo używać siły wobec słabszego
- Miłość i przemoc mogą współistnieć w bliskich relacjach
Co więcej, kary cielesne nie uczą dziecka właściwego zachowania – uczą jedynie unikania kary. Dziecko nie rozumie, dlaczego jego zachowanie było niewłaściwe, a jedynie, że pewne działania prowadzą do nieprzyjemnych konsekwencji. To fundamentalna różnica między wychowaniem opartym na karach a wychowaniem opartym na zrozumieniu i refleksji.
WARTE ZAPAMIĘTANIA: Kary cielesne nie uczą dziecka, co jest dobre, a co złe – uczą jedynie, jak unikać bólu. Prawdziwa nauka moralności wymaga rozmowy, wyjaśnienia i modelowania właściwych zachowań.
Rodzicielstwo bliskości jako alternatywa dla kar cielesnych
Nauczyć się uważności, a więc… myśleć i czuć!
Daleko rozwinięty jest nurt rodzicielstwa bliskości, który opiera się na teorii przywiązania. Nurt ten definiuje bliskość z rodzicem i jego dostępność jako gwarancję dobrego rozwoju psychicznego dziecka, a każde zakłócenie na tej linii jako doświadczenie braku. Ten brak zawsze będzie odbijał się echem w którejś ze sfer życia psychicznego w dorosłości.
Budowanie bezpiecznej więzi
Teoria przywiązania, stworzona przez Johna Bowlby’ego i rozwinięta przez Mary Ainsworth, podkreśla kluczowe znaczenie bezpiecznej więzi między dzieckiem a opiekunem dla prawidłowego rozwoju emocjonalnego. Bezpieczne przywiązanie powstaje, gdy dziecko może polegać na dostępności i wrażliwości opiekuna, co daje podstawę do zdrowego rozwoju emocjonalnego i społecznego.
Stosowanie kar cielesnych bezpośrednio zagraża tej więzi, ponieważ:
- Wprowadza nieprzewidywalność w relację (dziecko nie wie, kiedy rodzic stanie się źródłem bólu)
- Podważa zaufanie dziecka do opiekuna
- Uczy dziecko tłumienia emocji zamiast ich wyrażania i regulacji
- Zastępuje bliskość emocjonalną dystansem i strachem
W zamian za to, rodzicielstwo bliskości proponuje budowanie relacji opartej na:
- Empatycznym reagowaniu na potrzeby dziecka
- Aktywnym słuchaniu i walidacji uczuć dziecka
- Wspólnym rozwiązywaniu problemów
- Modelowaniu pożądanych zachowań
- Konsekwentnym, ale pełnym szacunku wyznaczaniu granic
Granice bez przemocy
Wbrew powszechnemu przekonaniu, rodzicielstwo bliskości nie oznacza braku granic. Przeciwnie – zdrowe granice są fundamentem bezpiecznej relacji, ale mogą być wprowadzane bez uciekania się do przemocy fizycznej czy emocjonalnej.
Skuteczne wyznaczanie granic opiera się na:
- Jasnym komunikowaniu oczekiwań
- Konsekwencji w ich egzekwowaniu
- Naturalnymi konsekwencjami niewłaściwych zachowań
- Docenianiu i wzmacnianiu pozytywnych zachowań
- Dostosowaniu oczekiwań do wieku i możliwości rozwojowych dziecka
Kary fizyczne jako zakłócenie w rozwoju więzi
Idąc dalej, można powiedzieć, że jeśli posiadamy pewien rodzaj samoświadomości i rozumienia własnych emocji, to nie chcemy ranić innych, bo mamy świadomość – swego rodzaju wgląd – w efekty takiego działania. Widzimy wówczas, jaki rodzaj spustoszenia zasieją w sercach naszych dzieci kary fizyczne.
Bicie dzieci, niezależnie od nasilenia, jest tożsame z założeniem, że dziecku brakuje możliwości, by zrozumieć zaistniałą sytuację, i jedynie wymierzony cios jest je w stanie zatrzymać lub skorygować sposób zachowania. To niebezpieczne założenie podważa podmiotowość dziecka i jego zdolność do uczenia się oraz rozwoju.
Skąd bierze się przemoc w relacji z dzieckiem?
Przemoc zawsze płynie ze słabości, zagubienia, przerażenia, bezsilności… i wielkiego zranienia! Nie ma znaczenia, czy to klaps, czy cokolwiek innego. Będąc blisko siebie, tj. własnych uczuć, będzie nami kierowała troska o dziecko, o to, co się z nim dzieje, a nie złość i agresja względem niego. Przekazujemy innym to, czym sami jesteśmy wypełnieni.
Często rodzice uciekają się do kar cielesnych w momentach:
- Silnego stresu i przeciążenia
- Poczucia bezradności wobec zachowania dziecka
- Braku wiedzy na temat alternatywnych metod wychowawczych
- Powielania wzorców z własnego dzieciństwa
- Presji społecznej i przekonania, że „klaps jeszcze nikomu nie zaszkodził”
Rozpoznanie tych mechanizmów jest pierwszym krokiem do zmiany. Zrozumienie własnych emocji i reakcji pozwala na świadomy wybór innych strategii wychowawczych.
WARTE ZAPAMIĘTANIA: Przemoc wobec dziecka zawsze świadczy o bezradności dorosłego, nie o złej woli dziecka. To dorosły ma odpowiedzialność za znalezienie konstruktywnych sposobów radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.
Społeczne i prawne aspekty kar cielesnych
Dyskusje dotyczące szkodliwości kar fizycznych są obecne w przestrzeni publicznej od wielu lat. W Polsce od 2010 roku obowiązuje całkowity zakaz stosowania kar cielesnych, zawarty w art. 96.1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: „Osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych.”
Zmiana społecznej świadomości
Posiadając pewien rodzaj samoświadomości, będąc blisko siebie i szanując siebie, możemy uwzględnić/uszanować drugiego człowieka. Za każdym razem, gdy pojawia się dyskusja w mediach na temat kar, zastanawiam się, czy to nie szaleństwo, że słowa „możnych” tego świata w kwestii wskazywania sposobów reagowania względem dziecka mogą decydować o reakcji rodziców? Czy to nie paradoks, że ufamy bardziej słowom innych „autorytetów” niż samym sobie?
Oczywiście, można powiedzieć, że świadomość swoich braków skłania nas do ufania innym, których uważamy za autorytety. Niestety, doświadczamy w dyskusji publicznej, że tak nie jest. Nie każdemu należy ufać.
Zmiana społecznej świadomości dotyczącej kar cielesnych to proces długotrwały, wymagający:
- Edukacji rodziców na temat rozwoju dziecka
- Upowszechniania wiedzy o skutkach przemocy
- Promowania pozytywnych wzorców wychowawczych
- Wsparcia dla rodziców przeżywających trudności
Wsparcie dla rodziców
Rodzice potrzebują wsparcia w rozwijaniu umiejętności wychowawczych, szczególnie jeśli sami doświadczyli przemocy w dzieciństwie. Pomoc psychologiczna może być nieoceniona w przerwaniu międzypokoleniowego cyklu przemocy.
Formy wsparcia dla rodziców obejmują:
- Konsultacje z psychologiem dziecięcym
- Warsztaty umiejętności rodzicielskich
- Grupy wsparcia dla rodziców
- Terapię indywidualną (szczególnie w przypadku własnych trudnych doświadczeń z dzieciństwa)
- Materiały edukacyjne na temat pozytywnego rodzicielstwa
Praktyczne alternatywy dla kar cielesnych
Co z tym zrobić? Można powiedzieć, że kontakt z sobą, ufanie swojej intuicji i zabieganie o wewnętrzny spokój może spowodować, że nie będziemy chcieli być sprawcami cierpienia innych. Niezależnie od tego, co powiedzą nam „autorytety”, że klaps nie jest zły, to nie uwierzymy. Bo będziemy ufali własnym oczom i sercu. Jeśli będziemy daleko, to uwierzymy innemu, zakładając, że wie lepiej…
Strategie wspierające pozytywne rodzicielstwo
Oto kilka praktycznych strategii, które mogą pomóc rodzicom w wychowywaniu dzieci bez stosowania kar cielesnych:
- Proaktywne rodzicielstwo – przewidywanie trudnych sytuacji i przygotowywanie dziecka na nie (np. omówienie oczekiwań przed wyjściem do sklepu)
- Przekierowanie uwagi – szczególnie skuteczne u młodszych dzieci, polega na skierowaniu uwagi dziecka na inne, konstruktywne zajęcie
- Naturalne i logiczne konsekwencje – pozwolenie dziecku na doświadczenie naturalnych skutków swoich działań (o ile są bezpieczne) lub wprowadzenie logicznych konsekwencji związanych z przewinieniem
- Technika „time-in” – zamiast izolować dziecko za karę, spędzenie z nim czasu na rozmowie o uczuciach i zachowaniu
- Modelowanie pożądanych zachowań – pokazywanie dziecku własnym przykładem, jak radzić sobie z trudnymi emocjami i sytuacjami
- Pozytywne wzmacnianie – zauważanie i docenianie właściwych zachowań dziecka, co zwiększa prawdopodobieństwo ich powtórzenia
- Aktywne słuchanie – danie dziecku przestrzeni do wyrażenia swoich uczuć i myśli, co pomaga w budowaniu wzajemnego zrozumienia
Radzenie sobie z własnymi emocjami
Kluczowym elementem wychowania bez przemocy jest umiejętność radzenia sobie z własnymi trudnymi emocjami. Samoregulacja emocjonalna rodzica jest fundamentem skutecznego rodzicielstwa.
Pomocne strategie obejmują:
- Rozpoznawanie własnych „wyzwalaczy” – sytuacji, które wywołują silne reakcje emocjonalne
- Praktykowanie uważności i technik oddechowych w momentach napięcia
- „Wzięcie przerwy” – odejście na chwilę od trudnej sytuacji, gdy czujemy, że tracimy kontrolę
- Regularna dbałość o własne potrzeby i regenerację
- Szukanie wsparcia, gdy czujemy się przytłoczeni
Podsumowanie
…gdy będziemy blisko siebie, świadomi własnych uczuć, choćby inni nam wmawiali, że bicie leczy – nie przyjmiemy tego! Stosowanie kar cielesnych wobec dzieci, nawet tych pozornie „lekkich” jak klaps, ma poważne konsekwencje dla ich rozwoju emocjonalnego, poznawczego i społecznego. Zaburza fundamentalną więź między rodzicem a dzieckiem, uczy niewłaściwych wzorców rozwiązywania konfliktów i może prowadzić do długotrwałych problemów psychologicznych.
Współczesna psychologia rozwojowa dostarcza nam wielu skutecznych narzędzi i strategii wychowawczych, które pozwalają na budowanie zdrowej relacji z dzieckiem, opartej na wzajemnym szacunku i zrozumieniu. Rodzicielstwo oparte na bliskości i empatii nie tylko sprzyja optymalnemu rozwojowi dziecka, ale również przynosi satysfakcję i głęboką więź rodzicom.
Pamiętajmy, że nasze dzieci zasługują na to, by dorastać w atmosferze bezpieczeństwa i szacunku, wolnej od strachu i przemocy. Jako rodzice mamy potężny wpływ na kształtowanie ich przyszłości – wykorzystajmy tę moc mądrze i odpowiedzialnie.
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Czy jeden klaps naprawdę może zaszkodzić?
Tak, nawet pojedynczy akt przemocy fizycznej może podważyć poczucie bezpieczeństwa dziecka i zaufanie do rodzica. Ponadto, badania pokazują, że stosowanie „lekkich” kar cielesnych często eskaluje z czasem do poważniejszych form przemocy.
Co zrobić, gdy dziecko zachowuje się niebezpiecznie i trzeba natychmiast zareagować?
W sytuacjach zagrożenia priorytetem jest fizyczne powstrzymanie dziecka przed zrobieniem sobie krzywdy (np. złapanie za rękę, gdy chce dotknąć gorącego przedmiotu). Następnie, gdy emocje opadną, warto spokojnie wyjaśnić dziecku zagrożenie i powód naszej reakcji.
Jak radzić sobie z presją otoczenia, które uważa, że kary fizyczne są skuteczne?
Warto uzbroić się w wiedzę na temat negatywnych skutków kar cielesnych i pozytywnych alternatyw. Możemy też jasno komunikować nasze granice: „W naszej rodzinie nie stosujemy kar cielesnych” oraz szukać wsparcia wśród osób o podobnych poglądach.
Co jeśli sam/sama byłem/am bity/a jako dziecko i uważam, że mi to nie zaszkodziło?
Wiele osób, które doświadczyły przemocy w dzieciństwie, znormalizowało to doświadczenie jako mechanizm obronny. Warto jednak zastanowić się, czy chcemy powielać wzorce z przeszłości, czy może stworzyć dla naszych dzieci lepsze środowisko wychowawcze, oparte na aktualnej wiedzy psychologicznej.
Gdzie szukać pomocy, jeśli mam trudności z kontrolowaniem własnych reakcji wobec dziecka?
W Polsce istnieje wiele miejsc, gdzie rodzice mogą uzyskać wsparcie: poradnie psychologiczno-pedagogiczne, ośrodki pomocy rodzinie, gabinety psychologiczne specjalizujące się w terapii rodzin i dzieci. Pierwszy krok – szukanie pomocy – jest już wyrazem troski o dobro dziecka i rodziny.
Bibliografia:
Faber, A., Mazlish, E. (2013). Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły. Poznań: Media Rodzina.
Halemba K., Izdebska A. (2009), Kary fizyczne w wychowaniu dzieci – uwarunkowania i konsekwencje., w: Dziecko Krzywdzone Nr 3(28) 2009
Gershoff, E. T. (2016). Should Parents’ Physical Punishment of Children Be Considered a Source of Toxic Stress That Affects Brain Development? Family Relations, 65(1), 151-162.
Bowlby, J. (2007). Przywiązanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Siegel, D. J., Bryson, T. P. (2019). Zintegrowany mózg – zintegrowane dziecko. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
