Okres od 6 do 18 miesiąca życia dziecka to prawdziwy przełom w rozwoju jego umiejętności komunikacyjnych. W tym czasie mózg maluszka intensywnie rozwija struktury odpowiedzialne za rozumienie i produkcję mowy. To właśnie teraz kształtują się fundamenty, na których w przyszłości będzie budowana zdolność efektywnego porozumiewania się z otoczeniem. Jako rodzic lub opiekun masz niepowtarzalną szansę, by wspierać ten proces i stymulować rozwój językowy swojego dziecka.
Wiele badań naukowych potwierdza, że jakość i ilość interakcji językowych w pierwszych latach życia ma bezpośredni wpływ na późniejsze osiągnięcia dziecka – nie tylko językowe, ale także poznawcze i społeczne. Dzieci, które w początkowym okresie życia otrzymują bogatą stymulację językową, wykazują lepsze wyniki w nauce, łatwiej nawiązują relacje społeczne i skuteczniej wyrażają swoje potrzeby.
W tym artykule przedstawiamy sprawdzone metody wspierania rozwoju komunikacji u dzieci od 6 do 18 miesiąca życia. Proponowane działania są proste do wprowadzenia w codziennym życiu, a jednocześnie niezwykle skuteczne w budowaniu kompetencji językowych maluchów.
Podstawy komunikacji werbalnej
Modulacja głosu i wyrazistość mowy
Na początku tego okresu (6-9 miesiąc) mów czasami specjalnie zbyt wolno i zbyt wyraźnie, aby stymulować części mózgu odpowiedzialne za rozróżnianie słów. W tym czasie dziecko uczy się identyfikować granice między słowami w strumieniu mowy, co jest kluczową umiejętnością dla późniejszego rozwoju języka. Po takiej wyrazistej wypowiedzi przechodź do mowy normalnej, tj. w naturalnym tempie i intonacji.
Przykładowo, podczas karmienia możesz powiedzieć bardzo wyraźnie: „To. Jest. Two-ja. Łyż-ka.” A następnie normalnie: „Lubisz jeść tą łyżką, prawda?”. Taki kontrast pomaga dziecku zauważyć strukturę języka.
Opisywanie codziennych czynności
Mów często w ciągu dnia opisując czynności i przedmioty, na jakie natykasz się podczas rutynowych czynności (ubieranie, przebieranie, karmienie, robienie zakupów, sprzątanie, przygotowywanie posiłków). Ta codzienna narracja dostarcza dziecku naturalnego kontekstu dla nauki słów i ich znaczeń.
Nie musisz tworzyć specjalnych sytuacji edukacyjnych – wystarczy, że będziesz komentować to, co i tak robisz: „Teraz zakładamy skarpetki. Najpierw jedną nóżkę, potem drugą. Masz ciepłe stópki!”. Dzięki temu dziecko nieustannie słyszy język w kontekście, co znacząco przyspiesza przyswajanie słownictwa.
Ekspresyjność i komunikacja niewerbalna
Moduluj głos i wyrażaj za pomocą mięśni twarzy różne emocje, zmieniaj intonację, aby pokazywać różne poziomy entuzjazmu, emocji i znaczenia. Dzieci są niezwykle wyczulone na ton głosu i mimikę, często rozumieją emocjonalny przekaz, zanim jeszcze zaczną rozumieć słowa.
Gdy mówisz „To jest wspaniałe!” z prawdziwym entuzjazmem, uśmiechem i błyskiem w oku, dziecko uczy się nie tylko samych słów, ale także ich emocjonalnego zabarwienia. Z kolei spokojny, cichy głos przy słowach „Czas na spanie” pomoże mu zrozumieć, że nadchodzi pora wyciszenia.
Komunikacja twarzą w twarz
Mów do niemowlęcia będąc z nim twarzą w twarz, aby wyraźnie widziało ruchy ust i twarzy podczas wypowiadania słów. Obserwowanie ruchu warg to jedna z metod, którą dzieci wykorzystują do nauki mowy. Badania pokazują, że niemowlęta potrafią dostrzec różnicę między dźwiękami, gdy widzą usta osoby mówiącej.
Warto więc często schylać się do poziomu dziecka lub podnosić je tak, by mogło obserwować Twoją twarz podczas mówienia. Jest to szczególnie ważne przy wprowadzaniu nowych słów lub gdy chcesz, by dziecko szczególnie skupiło uwagę na tym, co mówisz.
Naturalne wprowadzanie drugiego języka
Używaj drugiego języka naturalnie jeśli jesteś dwujęzyczna. Wbrew dawnym obawom, kontakt z dwoma językami od wczesnego dzieciństwa nie powoduje opóźnień w rozwoju mowy, a wręcz przeciwnie – może przynieść liczne korzyści poznawcze.
Jeśli w Twojej rodzinie używa się więcej niż jednego języka, nie rezygnuj z żadnego z nich w komunikacji z dzieckiem. Najlepiej, gdy każda osoba konsekwentnie używa „swojego” języka – np. mama mówi po polsku, tata po angielsku. Dziecko szybko nauczy się rozróżniać te systemy językowe.
Wzbogacanie środowiska komunikacyjnego
Muzyka jako narzędzie rozwoju językowego
Wprowadzaj muzykę o różnych porach dnia, śpiewaj proste piosenki. Muzyka i rytm wspierają rozwój wrażliwości słuchowej, która jest niezbędna do prawidłowego rozpoznawania i różnicowania dźwięków mowy.
Regularne słuchanie piosenek pomaga dziecku oswoić się z melodią i rytmem języka. Nie musisz mieć talentu wokalnego – dla dziecka Twój głos zawsze będzie najpiękniejszy. Śpiewaj kołysanki przed snem, wesołe piosenki podczas kąpieli czy tradycyjne wyliczanki podczas zabawy. Możesz też tworzyć własne, proste melodie opisujące to, co właśnie robicie.
Wzbogacanie środowiska wizualnego
Zawieś zdjęcia w zasięgu wzroku niemowlęcia (nad łóżeczkiem, kołyską, fotelikiem samochodowym), aby zachęcać początkowe zdolności wzrokowego rozróżniania osób. Zdjęcia bliskich osób są szczególnie wartościowe, bo łączą rozwój wizualny z emocjonalnym.
Możesz przygotować prosty album ze zdjęciami rodziny i regularnie go przeglądać z dzieckiem, nazywając osoby na fotografiach. Z czasem dziecko będzie potrafiło samo wskazać, gdzie jest „mama”, „tata” czy „babcia”, co stanowi ważny krok w rozwoju rozumienia mowy.
Nazywanie obiektów i ich cech
Wskazuj różne obiekty i je nazywaj (np. włącznik światła, drzwi, naczynia). Takie bezpośrednie łączenie słowa z konkretnym przedmiotem to najskuteczniejsza metoda budowania słownictwa u małych dzieci.
Poszerzaj to doświadczenie wskazując i nazywając różne atrybuty przedmiotów (np. gładki, szorstki, ciepły, zimny, duży, kwadratowy, okrągły, niebieski, czerwony, w paski, mokry). Dzięki temu dziecko uczy się nie tylko nazw rzeczy, ale także określeń opisujących ich właściwości, co znacząco wzbogaca jego zasób słów.
Nauka przez kontrast
Wskazuj na obiekty, które są takie same lub różniące się jedną zmienną (np. gładki/szorstki, ciepły/zimny, u góry/na dole, nad/pod, otwarty/zamknięty, mokry/suchy). Uczenie przez porównywanie to potężne narzędzie poznawcze, które pomaga dziecku tworzyć kategorie pojęciowe.
Możesz pokazać dwie piłki – dużą i małą, mówiąc: „Ta piłka jest duża, a ta piłka jest mała.” Albo podczas ubierania: „Ten sweter jest miękki, a ta kurtka jest szorstka.” Takie zestawienia pomagają dziecku lepiej zrozumieć znaczenie poszczególnych słów.
Warto zapamiętać: Kontrast to potężne narzędzie nauki. Pokazując przeciwieństwa (duży-mały, ciepły-zimny) pomagasz dziecku szybciej zrozumieć znaczenie słów.
Nazywanie uczuć i emocji
Nazywaj i mów o uczuciach (np. zmęczony, głodny, szczęśliwy, zły, obolały). Wczesne wprowadzanie słownictwa emocjonalnego ma ogromne znaczenie dla rozwoju inteligencji emocjonalnej dziecka.
Komentuj zarówno swoje emocje („Mama jest szczęśliwa, gdy się uśmiechasz”), jak i uczucia dziecka („Widzę, że jesteś zły, bo nie możesz dostać zabawki”). Dzięki temu dziecko stopniowo uczy się rozpoznawać i nazywać własne stany emocjonalne, co w przyszłości ułatwi mu regulację emocji i komunikację z innymi.
Kwestie zdrowotne wpływające na komunikację
Profilaktyka problemów ze słuchem
Reaguj na choćby najmniejsze oznaki infekcji uszu – od razu kontaktuj się z lekarzem. Prawidłowy słuch to podstawa rozwoju mowy, a nawracające infekcje uszu mogą prowadzić do przejściowych lub nawet trwałych problemów ze słuchem.
Typowe objawy, które powinny wzbudzić czujność to: dziecko ciągnące się za ucho, gorączka, rozdrażnienie, problemy ze snem, wyciek z ucha lub nagła utrata zainteresowania dźwiękami. Szybka interwencja medyczna może zapobiec poważniejszym konsekwencjom zdrowotnym i rozwojowym.
Warto zapamiętać: Nawet łagodne, ale nawracające infekcje uszu mogą wpływać na rozwój mowy dziecka. Nie lekceważ tego problemu i zawsze konsultuj się z lekarzem.
Rozwijanie komunikacji poprzez książki
Pierwsze doświadczenia z książkami
Trzymaj dziecko (np. na kolanach) i codziennie czytaj plastikowe, kartonowe lub materiałowe książki, aby poznawać nowe słowa i powtarzać te już znane. Wbrew pozorom dziecko nie nudzi się po kolejnym przeczytaniu tej samej książki – wręcz przeciwnie, powtarzalność buduje poczucie bezpieczeństwa i wspiera zapamiętywanie.
Na początku wybieraj książki z wyraźnymi, kolorowymi ilustracjami przedstawiającymi znajome przedmioty i zwierzęta. Z czasem wprowadzaj bardziej złożone obrazki i historie. Pamiętaj, że dla małego dziecka sam rytuał czytania – siedzenie blisko rodzica, słuchanie jego głosu, wspólne oglądanie ilustracji – jest równie ważny jak treść książki.
Rytmy, rymy i dźwięki
Często czytaj rytmiczne czytanki albo rymuj sobie, pokazując jak brzmią różne dźwięki (np. ptak – ćwir, ćwir, krowa – muuu, szczurek – pi pi pi). Rymy i dźwiękonaśladowcze słowa są dla dzieci szczególnie atrakcyjne, pomagają rozwijać wrażliwość fonologiczną i sprawiają, że nauka języka staje się zabawą.
Możesz wykorzystać tradycyjne wierszyki i wyliczanki, jak „Sroczka kaszkę warzyła” czy „Idzie rak”, ale równie dobrze możesz tworzyć własne, proste rymowanki podczas codziennych czynności: „Myję rączki, myję nóżki, myję brzuszek mały, żeby Zosia była czysta i pachniała cała”.
Postępowanie w rozwoju czytelniczym
Wprowadzaj książki, które mają jedno albo dwa zdania na stronie. Gdy dziecko zbliża się do 18 miesiąca życia, stopniowo możesz przechodzić do nieco dłuższych tekstów, zawsze dostosowując ich trudność do możliwości percepcyjnych malucha.
Pozwól dziecku przewracać strony w kartonowych książkach. To nie tylko rozwija sprawność manualną, ale także daje poczucie sprawczości i aktywnego uczestnictwa w procesie czytania. Początkowo będziesz musiał/a pomagać maluchowi, ale z czasem nauczy się robić to samodzielnie.
Interaktywne czytanie
Baw się czytając (np. udawaj dźwięki wydawane przez różne zwierzęta). Taka forma czytania angażuje dziecko emocjonalnie, wywołuje śmiech i radość, a przez to wzmacnia pozytywne skojarzenia z książkami.
Zachęcaj dziecko do uczestnictwa w zabawach przez zadawanie pytań, np. „jak robi pies?” albo poproś, aby dziecko wskazało obiekt na obrazku w książce lub w przyrodzie podczas spaceru, np. „gdzie jest pies?„. Takie interaktywne czytanie stymuluje nie tylko rozumienie mowy, ale także rozwój aktywnego słownictwa.
Budowanie nawyków czytelniczych
Czytaj tą samą książkę albo opowiadanie w kółko i w kółko… Choć dla dorosłych może to być nużące, dla dzieci powtarzalność jest kluczem do nauki. Za każdym razem, gdy czytasz tę samą historię, dziecko zauważa nowe szczegóły i głębiej przyswaja słownictwo.
Trzymaj dziecko blisko podczas czytania. Fizyczna bliskość nie tylko buduje więź emocjonalną, ale także pozwala dziecku lepiej obserwować ilustracje i Twoją twarz podczas czytania. Możesz czytać, trzymając dziecko na kolanach lub przytulone do boku, tak by oboje dobrze widzieli książkę.
Używaj bogatej mimiki twarzy gdy czytasz. Ekspresyjna mimika pomaga dziecku zrozumieć emocjonalny kontekst słów i sprawia, że czytanie staje się bardziej angażującym doświadczeniem. Nie krępuj się przesadzać z mimiką czy intonacją – dzieci uwielbiają taką teatralność!
Warto zapamiętać: Regularne czytanie to jeden z najważniejszych prezentów, jaki możesz dać swojemu dziecku. Badania pokazują, że dzieci, którym czytano od najmłodszych lat, mają większy zasób słownictwa, lepiej radzą sobie z nauką czytania w szkole i wykazują większe zainteresowanie książkami.
Rozwijanie zdolności motorycznych wspierających komunikację
Ćwiczenie koordynacji ręka-oko
Kup dziecku klocki (świetny pomysł na pierwsze urodziny!), aby rozwijało koordynację ręka-oko. Będzie mu to w przyszłości potrzebne do pisania. Umiejętności motoryczne i językowe rozwijają się równolegle i wzajemnie się wspierają – sprawność manualna potrzebna do pisania zaczyna kształtować się właśnie w tym okresie.
Zacznij od dużych, miękkich klocków, które łatwo chwycić, a z czasem wprowadzaj mniejsze elementy. Pokaż dziecku, jak układać klocki jeden na drugim, jak je łączyć i rozkładać. Zawsze nazywaj czynności i kształty, wzbogacając doświadczenie motoryczne o element językowy.
Rozwijanie precyzji ruchów
Niech dziecko ma możliwość podnoszenia różnych małych przedmiotów jak okruchy chleba, kawałki banana czy płatki kukurydziane. Przez takie czynności ćwiczy i doskonali swoje zdolności motoryczne oraz precyzję ruchów.
Oczywiście zawsze nadzoruj takie zabawy ze względów bezpieczeństwa, upewniając się, że przedmioty nie są zbyt małe i nie stwarzają ryzyka zadławienia. Możesz przygotować specjalną tackę z różnymi bezpiecznymi obiektami o różnych teksturach i kształtach, zachęcając dziecko do ich chwytania, przesuwania i przenoszenia.
Podsumowanie
Rozwój komunikacji w okresie od 6 do 18 miesiąca życia to fascynujący proces, który można skutecznie wspierać poprzez codzienne, proste działania. Najważniejsze jest, aby zapewnić dziecku bogate i zróżnicowane doświadczenia językowe – poprzez rozmowę, czytanie, śpiewanie i zabawę.
Pamiętaj, że każde dziecko rozwija się we własnym tempie, a podane przedziały wiekowe są jedynie orientacyjne. Niektóre dzieci mogą wcześniej zainteresować się książkami, inne później zaczną wskazywać obiekty. Najważniejsze, by konsekwentnie oferować różnorodne formy stymulacji językowej i cieszyć się wspólnymi chwilami, które jednocześnie wspierają rozwój.
Inwestując czas w rozwijanie umiejętności komunikacyjnych swojego dziecka, dajesz mu nie tylko narzędzia do wyrażania własnych potrzeb i myśli, ale także budujesz fundament pod przyszłe sukcesy edukacyjne i społeczne. A najpiękniejsze jest to, że wszystkie opisane działania mogą być naturalną, radosną częścią Waszej codzienności.
Najczęściej zadawane pytania
Kiedy powinnam/powinienem zacząć martwić się o rozwój mowy mojego dziecka?
Rozwój mowy to proces indywidualny, ale pewne kamienie milowe powinny zostać osiągnięte w określonym czasie. Skonsultuj się ze specjalistą, jeśli Twoje dziecko około 12 miesiąca życia nie reaguje na swoje imię, nie używa gestów (np. machanie „pa pa”), nie rozumie prostych poleceń lub nie wydaje dźwięków komunikacyjnych. Około 18 miesiąca powodem do konsultacji może być brak używania przynajmniej kilku pojedynczych słów ze zrozumieniem.
Czy to normalne, że moje dziecko rozumie więcej niż potrafi powiedzieć?
Tak, to zupełnie normalne. Rozumienie mowy (tzw. mowa bierna) zawsze wyprzedza produkcję mowy (mowa czynna). Dziecko może rozumieć dziesiątki czy nawet setki słów, zanim zacznie ich używać. To, że dziecko reaguje na polecenia i pytania, wskazuje na prawidłowy rozwój rozumienia, nawet jeśli jeszcze niewiele mówi.
Ile słów powinno znać moje dziecko w wieku 18 miesięcy?
Przeciętne dziecko w wieku 18 miesięcy używa aktywnie około 50 słów, ale zakres normy jest bardzo szeroki – od kilkunastu do ponad stu słów. Ważniejsza od samej liczby jest tendencja wzrostowa – czy zasób słownictwa systematycznie się powiększa. Warto też pamiętać, że niektóre dzieci początkowo mogą używać własnych, wymyślonych słów.
Czy nauka dwóch języków jednocześnie może spowodować opóźnienie w rozwoju mowy?
Badania pokazują, że dzieci wychowywane w środowisku dwujęzycznym mogą początkowo znać mniej słów w każdym z języków niż ich jednojęzyczni rówieśnicy, ale łączna liczba znanych słów (w obu językach) jest zwykle taka sama lub większa. Dwujęzyczność może nieznacznie opóźnić moment wypowiedzenia pierwszych słów, ale przynosi liczne korzyści poznawcze i nie powoduje zaburzeń rozwoju mowy.
Jak mogę rozpoznać problemy ze słuchem u mojego dziecka?
Zwróć uwagę, czy dziecko reaguje na dźwięki o różnym natężeniu, czy odwraca głowę w kierunku źródła dźwięku, czy reaguje na Twój głos. Niepokojące sygnały to brak reakcji na głośne dźwięki, brak gaworzenia około 7-8 miesiąca życia, brak reakcji na imię około 12 miesiąca. Jeśli zauważysz te objawy lub masz jakiekolwiek wątpliwości dotyczące słuchu dziecka, skonsultuj się z pediatrą, który może skierować Was na badanie słuchu.
Na podstawie książki Bright from the start – Jill Stamm
