Kiedy dziecko potrzebuje psychologa? 10 sygnałów alarmowych

Troska o dobrostan psychiczny dziecka staje się coraz ważniejszym aspektem współczesnego rodzicielstwa. Jednakże, wielu rodziców wciąż zastanawia się, kiedy właściwie powinni skonsultować się z psychologiem dziecięcym. Być może zauważasz niepokojące zmiany w zachowaniu swojego dziecka, ale nie jesteś pewien, czy to tylko przejściowa faza, czy może symptom głębszego problemu. W niniejszym artykule przeanalizujemy najważniejsze sygnały ostrzegawcze, które mogą wskazywać na potrzebę profesjonalnej pomocy psychologicznej dla Twojego dziecka.

Dlaczego rozpoznanie problemów psychicznych u dzieci jest trudne?

Rozpoznanie problemów natury psychicznej u dzieci jest szczególnie trudne, ponieważ młodzi ludzie nie zawsze potrafią werbalnie wyrazić swoje emocje i uczucia. Zamiast tego, często komunikują swój dyskomfort poprzez zachowanie, które może być mylnie interpretowane jako zwykłe nieposłuszeństwo czy „trudny charakter”. Ponadto, rozwój dziecka charakteryzuje się różnymi fazami, które same w sobie mogą być wyzwaniem dla rodziców. Jak zauważa profesor Albert Bandura, dzieci uczą się poprzez obserwację i modelowanie, dlatego ich reakcje są często odzwierciedleniem środowiska, w którym dorastają.

Nierzadko zdarza się, że rodzice zbyt długo czekają z wizytą u psychologa dziecięcego, mając nadzieję, że problem sam się rozwiąże. Jednakże, wczesna interwencja jest kluczowa dla skutecznego rozwiązania trudności emocjonalnych i behawioralnych. Im wcześniej dziecko otrzyma odpowiednią pomoc, tym większe są szanse na pełne przezwyciężenie problemów i zminimalizowanie ich wpływu na przyszłe życie.

Warto również podkreślić, że konsultacja z psychologiem dziecięcym nie oznacza porażki rodzicielskiej. Wręcz przeciwnie – jest to wyraz odpowiedzialnej postawy rodzica, który pragnie zapewnić swojemu dziecku najlepsze wsparcie w trudnym dla niego okresie.

10 sygnałów alarmowych, które nie powinny być ignorowane

Poniżej przedstawiamy dziesięć kluczowych sygnałów ostrzegawczych, które mogą wskazywać na potrzebę konsultacji z psychologiem dziecięcym. Naturalnie, pojedynczy symptom nie musi od razu oznaczać poważnego problemu, jednakże nagromadzenie kilku z nich, szczególnie jeśli utrzymują się przez dłuższy czas, powinno skłonić do rozważenia wizyty u specjalisty.

1. Znaczące zmiany w zachowaniu i nastroju

Jednym z najbardziej widocznych sygnałów ostrzegawczych są nagłe i wyraźne zmiany w zachowaniu oraz nastroju dziecka. Mowa tutaj o sytuacjach, gdy zazwyczaj spokojne i wesołe dziecko staje się nagle wycofane, smutne lub niezwykle rozdrażnione bez wyraźnej przyczyny. Warto zwrócić szczególną uwagę na uporczywe uczucie smutku, beznadziei czy pustki, które utrzymuje się przez kilka tygodni.

Viktor Frankl, wybitny psychiatra i psychoterapeuta, podkreślał, że poszukiwanie sensu jest fundamentalnym dążeniem człowieka, niezależnie od wieku. Dlatego też utrata zainteresowania aktywnościami, które wcześniej sprawiały dziecku radość, może być sygnałem głębszego problemu związanego z poczuciem sensu i wartości. Jeśli zauważasz, że Twoje dziecko przestało cieszyć się z ulubionych zabaw, zajęć pozaszkolnych czy spotkań z przyjaciółmi, warto zastanowić się nad konsultacją z psychologiem dziecięcym.

Zmiany nastroju są naturalną częścią rozwoju, szczególnie w okresie dojrzewania, jednak ich ekstremalna intensywność lub nieproporcjonalność do sytuacji powinna wzbudzić czujność. Dziecko, które reaguje wybuchami złości na drobne frustracje lub wpada w głęboki smutek z błahego powodu, może potrzebować pomocy w regulacji swoich emocji.

2. Problemy ze snem i zmiany w nawykach żywieniowych

Sen i odżywianie to podstawowe aspekty zdrowia fizycznego, które są ściśle powiązane z dobrostanem psychicznym. Zaburzenia snu, takie jak trudności z zasypianiem, częste budzenie się w nocy, koszmary nocne czy nadmierna senność w ciągu dnia, mogą być przejawem stresu, lęku lub depresji. Jeśli Twoje dziecko nagle zaczęło unikać spania w swoim łóżku, boi się ciemności (mimo że wcześniej nie miało takiego problemu) lub cierpi na bezsenność, może to wskazywać na ukryte problemy emocjonalne.

Podobnie, znaczące zmiany w nawykach żywieniowych powinny wzbudzić niepokój. Nagła utrata apetytu, kompulsywne objadanie się, ukrywanie jedzenia lub obsesyjne skupienie na kontrolowaniu wagi mogą być wczesnymi sygnałami zaburzeń odżywiania lub reakcją na stres. Jak zauważa profesor Joachim Bauer, funkcjonowanie naszego organizmu, w tym nawyki żywieniowe, jest silnie powiązane z naszym stanem emocjonalnym i funkcjonowaniem społecznym.

Szczególnie niepokojące są sytuacje, gdy dziecko znacząco traci na wadze bez wyraźnej przyczyny medycznej lub gdy jego stosunek do jedzenia staje się źródłem konfliktu w rodzinie. W takich przypadkach konsultacja z psychologiem dziecięcym, a także lekarzem pediatrą, jest niezbędna dla kompleksowej oceny sytuacji.

3. Trudności w szkole i problemy z koncentracją

Nagły spadek wyników w nauce, trudności z koncentracją czy odmowa chodzenia do szkoły mogą być sygnałem problemów emocjonalnych. Dziecko, które dotychczas radziło sobie dobrze w szkole, a nagle zaczyna otrzymywać gorsze oceny lub ma trudności z przyswajaniem materiału, może doświadczać stresu, lęku lub innych trudności psychologicznych, które wpływają na jego zdolność do nauki.

Problemy z koncentracją uwagi nie zawsze oznaczają ADHD, lecz mogą być symptomem innych zaburzeń, takich jak depresja, lęk, czy reakcja na trudne wydarzenia życiowe. Badania pokazują, że zdolność dziecka do skupienia się jest silnie powiązana z jego stanem emocjonalnym – dziecko, które zmaga się z wewnętrznymi problemami, ma mniej zasobów poznawczych dostępnych dla zadań szkolnych.

Odmowa chodzenia do szkoły wymaga szczególnej uwagi, zwłaszcza jeśli towarzyszy jej silny lęk, skargi na dolegliwości fizyczne (które magicznie znikają w weekend) lub błagania o pozostanie w domu. Może to wskazywać na fobię szkolną, doświadczenie przemocy rówieśniczej lub inne problemy w środowisku szkolnym, które wymagają interwencji psychologa dziecięcego.

4. Wycofanie społeczne i problemy w relacjach rówieśniczych

Dziecko, które nagle zaczyna unikać interakcji społecznych, wycofuje się z przyjaźni lub ma trudności w nawiązywaniu relacji, może sygnalizować problem wymagający uwagi specjalisty. Gordon Allport, pionier psychologii osobowości, podkreślał, że zdrowe relacje społeczne są kluczowym elementem rozwoju osobowości. Dlatego też izolacja społeczna powinna być traktowana jako poważny sygnał ostrzegawczy.

Niektóre dzieci naturalnie są bardziej introwertyczne i preferują mniejsze grupy lub samotne aktywności, co samo w sobie nie jest powodem do niepokoju. Jednakże, jeśli obserwujesz znaczącą zmianę w zachowaniach społecznych swojego dziecka – na przykład, gdy dotychczas towarzyskie dziecko zaczyna spędzać większość czasu w samotności, unika dawnych przyjaciół lub reaguje lękiem na propozycję spotkań z rówieśnikami – warto rozważyć konsultację z psychologiem dziecięcym.

Problemy w relacjach rówieśniczych, takie jak częste konflikty, bycie ofiarą przemocy rówieśniczej (bullying) lub trudności w rozumieniu niepisanych zasad społecznych, również mogą wskazywać na potrzebę profesjonalnego wsparcia. Psycholog dziecięcy może pomóc w rozwijaniu umiejętności społecznych, budowaniu pewności siebie i radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami interpersonalnymi.

5. Zachowania regresywne

Regresja, czyli powrót do wcześniejszych etapów rozwojowych, jest naturalnym mechanizmem obronnym u dzieci doświadczających stresu lub niepewności. Może przejawiać się powrotem do moczenia nocnego u dziecka, które już opanowało kontrolę nad pęcherzem, ssaniem kciuka, dziecinną mową lub zwiększoną zależnością od rodziców.

Zachowania regresywne są szczególnie powszechne w okresach dużych zmian życiowych, takich jak przeprowadzka, rozwód rodziców, narodziny rodzeństwa czy zmiana szkoły. W takich sytuacjach pewien stopień regresji jest normalny i zazwyczaj przemija, gdy dziecko przystosuje się do nowej rzeczywistości. Jednakże, jeśli zachowania regresywne są intensywne, długotrwałe lub pojawiają się bez wyraźnej przyczyny, mogą wskazywać na głębszy problem emocjonalny wymagający interwencji psychologa dziecięcego.

Warto podkreślić, że reakcja rodziców na zachowania regresywne ma ogromne znaczenie. Krytyka czy zawstydzanie dziecka może pogłębić jego poczucie niepewności i nasilić problemy. Zamiast tego, okazanie zrozumienia i cierpliwości, przy jednoczesnym zachęcaniu do zachowań odpowiednich dla wieku, pomoże dziecku w przezwyciężeniu trudnego okresu. Jeśli jednak pomimo wspierającej postawy rodziców zachowania regresywne nie ustępują, konsultacja z psychologiem dziecięcym może być niezbędna.

6. Nadmierne lęki i obawy

Pewien poziom lęku jest naturalną częścią rozwoju dziecka – strach przed potworami pod łóżkiem, obawa przed burzą czy niepokój związany z pierwszym dniem w szkole są normalnymi doświadczeniami. Jednakże, gdy lęki stają się nadmierne, paraliżujące lub nieadekwatne do sytuacji, mogą wskazywać na zaburzenia lękowe wymagające pomocy specjalisty.

Sygnały ostrzegawcze obejmują: uporczywe i nadmierne zmartwienia o codzienne sprawy, lęki separacyjne (paniczna obawa przed rozstaniem z rodzicami), specyficzne fobie (intensywny strach przed określonymi przedmiotami lub sytuacjami), ataki paniki czy objawy fizyczne towarzyszące lękowi, takie jak bóle brzucha, bóle głowy, nudności czy trudności z oddychaniem.

Albert Bandura w swojej teorii społecznego uczenia się podkreślał, że dzieci mogą nabywać lęki poprzez obserwację reakcji innych osób, szczególnie rodziców i opiekunów. Dlatego też warto zwrócić uwagę na własne postawy wobec sytuacji potencjalnie stresujących i modelować konstruktywne strategie radzenia sobie z lękiem. Jednocześnie, jeśli lęki dziecka wydają się nietypowe lub nadmierne, nie należy zwlekać z konsultacją u psychologa dziecięcego, który może zaoferować skuteczne metody terapeutyczne dostosowane do potrzeb dziecka.

7. Skargi na dolegliwości fizyczne bez przyczyny medycznej

Dzieci, zwłaszcza te młodsze, mogą nie potrafić rozpoznać i wyrazić słowami swoich emocji. Zamiast tego, ich dyskomfort psychiczny może manifestować się poprzez objawy fizyczne, takie jak bóle brzucha, bóle głowy, zawroty głowy czy ogólne zmęczenie, które nie mają wyraźnej przyczyny medycznej. Zjawisko to, znane jako somatyzacja, jest stosunkowo powszechne u dzieci doświadczających stresu, lęku czy depresji.

Kluczowym aspektem jest wykluczenie przyczyn medycznych poprzez konsultację z pediatrą. Jeśli jednak szczegółowe badania nie wykazują żadnych nieprawidłowości, a objawy utrzymują się lub powtarzają w określonych sytuacjach (np. przed sprawdzianem w szkole lub wizytą u nielubianego krewnego), warto rozważyć psychologiczne podłoże dolegliwości.

Joachim Bauer, specjalista w dziedzinie psychoneuroimmunologii, wyjaśnia, że między psychiką a ciałem istnieje ścisła, dwukierunkowa relacja – nasze emocje wpływają na funkcjonowanie organizmu i odwrotnie. Dlatego też podejście psychosomatyczne, uwzględniające zarówno aspekty fizyczne, jak i psychiczne, jest niezbędne w diagnozowaniu i leczeniu nawracających, niewyjaśnionych dolegliwości u dzieci.

8. Samookaleczenia i myśli samobójcze

Ten sygnał ostrzegawczy jest szczególnie alarmujący i wymaga natychmiastowej interwencji. Samookaleczenia, takie jak cięcie, przypalanie, drapanie do krwi czy uderzanie się, są drastycznym sposobem radzenia sobie z trudnymi emocjami. Młodzi ludzie, którzy się samookaleczają, często opisują, że fizyczny ból przynosi im ulgę od cierpienia emocjonalnego lub pomaga „poczuć cokolwiek” w obliczu emocjonalnego odrętwienia.

Sygnały, które mogą wskazywać na samookaleczenia, to: niewytłumaczalne rany, zadrapania czy blizny (zwłaszcza na rękach, nadgarstkach, udach czy brzuchu), noszenie ubrań zakrywających ciało nawet w upalne dni, znajdowanie ostrych przedmiotów w pokoju dziecka czy nadmierne zainteresowanie tematem samookaleczeń.

Jeszcze bardziej niepokojące są myśli samobójcze, które mogą przejawiać się poprzez bezpośrednie wypowiedzi („chciałbym nie żyć”, „byłoby lepiej, gdyby mnie nie było”), pytania o śmierć i umieranie, rozdawanie cennych przedmiotów, pisanie pożegnalnych listów czy nagłe uspokojenie po okresie intensywnego cierpienia (co może wskazywać na podjęcie decyzji o samobójstwie).

W przypadku podejrzenia samookaleczeń lub myśli samobójczych nie należy zwlekać z szukaniem pomocy. Natychmiastowa konsultacja z psychologiem dziecięcym, psychiatrą lub zgłoszenie się na oddział ratunkowy może uratować życie dziecka. Pamiętaj, że rozmowa o samobójstwie nie zwiększa ryzyka jego popełnienia – wręcz przeciwnie, daje dziecku szansę na wyrażenie swoich uczuć i otrzymanie potrzebnej pomocy.

9. Zachowania agresywne i destrukcyjne

Okresowe wybuchy złości są normalną częścią rozwoju, szczególnie u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, które dopiero uczą się regulować swoje emocje. Jednakże, gdy zachowania agresywne stają się częste, intensywne lub nieproporcjonalne do sytuacji, mogą wskazywać na głębsze problemy emocjonalne lub behawioralne.

Niepokojące sygnały obejmują: regularne i intensywne wybuchy złości (szczególnie jeśli trwają dłużej niż typowe dla wieku dziecka), agresję fizyczną wobec innych (bicie, kopanie, gryzienie), niszczenie przedmiotów, okrucieństwo wobec zwierząt czy groźby wyrządzenia krzywdy sobie lub innym.

Badania Alberta Bandury dotyczące agresji wskazują, że dzieci uczą się zachowań agresywnych poprzez obserwację i naśladowanie. Dlatego tak ważne jest, aby dorośli modelowali konstruktywne sposoby wyrażania złości i rozwiązywania konfliktów. Jednocześnie, uporczywe zachowania agresywne mogą być symptomem różnych zaburzeń, takich jak ADHD, zaburzenia opozycyjno-buntownicze, zaburzenia zachowania czy reakcja na traumatyczne doświadczenia.

Psycholog dziecięcy może pomóc w zidentyfikowaniu źródła agresji oraz nauczyć dziecko i rodziców skutecznych strategii radzenia sobie z trudnymi emocjami i sytuacjami konfliktowymi. Wczesna interwencja jest kluczowa, gdyż nieleczone problemy behawioralne mają tendencję do nasilania się z czasem i mogą prowadzić do poważnych konsekwencji w przyszłości.

10. Niezdrowe zainteresowanie tematami śmierci, przemocy lub seksu

Ciekawość dotycząca śmierci, pewien poziom fascynacji „strasznym” tematami czy pytania o seksualność są normalną częścią rozwoju poznawczego dziecka. Jednakże, nadmierne, obsesyjne zainteresowanie tymi tematami, szczególnie jeśli towarzyszy mu niepokojący ton emocjonalny, może wskazywać na ukryte problemy.

W przypadku tematyki śmierci, należy zwrócić uwagę na: uporczywe mówienie o śmierci i umieraniu, szczegółowe scenariusze dotyczące własnej śmierci, intensywny lęk przed śmiercią (swoją lub bliskich) czy obsesyjne zainteresowanie przemocą i zabijaniem. Takie zachowania mogą odzwierciedlać nierozwiązane lęki, doświadczenie straty lub traumy, albo być symptomem depresji.

Jeśli chodzi o tematykę seksualną, niepokojące są: zachowania seksualne nieadekwatne do wieku dziecka, odgrywanie scen seksualnych podczas zabawy, używanie wulgarnego języka opisującego czynności seksualne czy nadmierna masturbacja (szczególnie w miejscach publicznych lub w sposób, który powoduje ból). Takie zachowania mogą wskazywać na przedwczesne wystawienie dziecka na treści seksualne (np. poprzez media) lub, w poważniejszych przypadkach, na doświadczenie wykorzystania seksualnego.

W obu przypadkach, konsultacja z psychologiem dziecięcym jest niezbędna dla właściwej oceny sytuacji i zapewnienia dziecku odpowiedniego wsparcia. Specjalista pomoże również rodzicom w znalezieniu odpowiedniego sposobu rozmowy z dzieckiem o trudnych tematach, z uwzględnieniem jego wieku i poziomu rozwoju.

Kiedy należy natychmiast szukać pomocy?

Choć wszystkie opisane powyżej sygnały ostrzegawcze zasługują na uwagę, niektóre z nich wymagają natychmiastowej interwencji. Należą do nich:

1. Myśli lub plany samobójcze – jeśli dziecko mówi o chęci odebrania sobie życia, ma konkretny plan lub podejmowało już próby samobójcze, należy natychmiast skontaktować się z pomocą psychologiczną, psychiatryczną lub udać się na oddział ratunkowy.
2. Samookaleczenia – szczególnie te poważne lub powtarzające się, wymagają pilnej konsultacji ze specjalistą.
3. Objawy psychotyczne – takie jak halucynacje (widzenie lub słyszenie rzeczy, których nie ma), urojenia (fałszywe przekonania, np. że ktoś chce skrzywdzić dziecko) czy dezorganizacja myślenia powinny skłonić do natychmiastowego kontaktu z psychiatrą dziecięcym.
4. Drastyczne zmiany w zachowaniu – nagła, ekstremalna zmiana zachowania, osobowości czy funkcjonowania dziecka może wskazywać na poważny problem medyczny lub psychologiczny wymagający pilnej oceny.
5. Uzależnienia – jeśli podejrzewasz, że Twoje dziecko używa substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki) lub doświadcza uzależnień behawioralnych (np. od gier komputerowych), nie zwlekaj z szukaniem pomocy.

W sytuacjach kryzysowych można skorzystać z całodobowych telefonów zaufania dla dzieci i młodzieży, zgłosić się do najbliższego ośrodka interwencji kryzysowej lub bezpośrednio do szpitala psychiatrycznego dla dzieci i młodzieży.

Jak przygotować się do wizyty u psychologa dziecięcego?

Decyzja o konsultacji z psychologiem dziecięcym została już podjęta, ale jak przygotować do niej siebie i dziecko? Oto kilka praktycznych wskazówek:

1. Bądź szczery z dzieckiem – wyjaśnij, czym zajmuje się psycholog dziecięcy, używając języka dostosowanego do wieku dziecka. Unikaj sformułowań sugerujących, że „coś jest z nim nie tak” lub że „idzie do psychologa za karę”. Zamiast tego, podkreśl, że psycholog pomaga dzieciom lepiej radzić sobie z trudnymi uczuciami i sytuacjami.
2. Przygotuj informacje o dziecku – przed wizytą warto zebrać najważniejsze informacje o rozwoju dziecka, jego zdrowiu, funkcjonowaniu w szkole i w domu, a także o ewentualnych traumatycznych doświadczeniach. Pomocne mogą być również opinie ze szkoły, wyniki wcześniejszych badań czy diagnozy medyczne.
3. Zanotuj obserwowane symptomy – szczegółowy opis niepokojących zachowań, ich częstotliwości, intensywności oraz okoliczności, w jakich występują, będzie cenną wskazówką dla diagnosty. Warto również zwrócić uwagę na zmiany, które nastąpiły w ostatnim czasie w życiu dziecka.
4. Bądź otwarty i szczery – podczas konsultacji psycholog może zadawać pytania dotyczące funkcjonowania rodziny, stosowanych metod wychowawczych czy konfliktów rodzinnych. Pamiętaj, że szczera odpowiedź służy dobru dziecka i pomaga w postawieniu trafnej diagnozy.
5. Przygotuj się na proces, nie natychmiastowe rozwiązanie – diagnoza psychologiczna, szczególnie u dzieci, jest procesem wymagającym czasu i nierzadko współpracy wielu specjalistów. Pierwsze spotkanie rzadko kończy się konkretną diagnozą czy planem terapii – jest raczej początkiem drogi do zrozumienia trudności dziecka.

Rola rodziców w procesie terapeutycznym

Współpraca rodziców z psychologiem dziecięcym jest kluczowa dla powodzenia terapii. Rodzic nie jest tylko osobą przyprowadzającą dziecko na sesje, ale aktywnym uczestnikiem procesu terapeutycznego. Badania pokazują, że efektywność wielu interwencji psychologicznych zależy w dużej mierze od zaangażowania rodziców i wprowadzania zalecanych zmian w środowisku domowym.

Psycholog dziecięcy może zaproponować różne formy współpracy:

1. Konsultacje dla rodziców – regularne spotkania, podczas których psycholog omawia postępy dziecka, tłumaczy mechanizmy jego zachowań i udziela wskazówek wychowawczych.
2. Terapia rodzinna – gdy trudności dziecka są ściśle związane z dynamiką rodzinną, psycholog może zaproponować sesje, w których uczestniczy cała rodzina.
3. Trening umiejętności rodzicielskich – strukturalny program uczący rodziców skutecznych strategii wychowawczych, technik modyfikacji zachowań czy sposobów komunikacji z dzieckiem.
4. Zadania domowe – psycholog może zalecić określone aktywności do wykonania w domu, które wspierają cele terapeutyczne.

Jak podkreśla Joachim Bauer, relacja rodzic-dziecko jest fundamentalnym czynnikiem kształtującym rozwój emocjonalny i społeczny. Dlatego też współpraca rodziców z psychologiem nie tylko pomaga rozwiązać aktualne problemy dziecka, ale również buduje zdrowe podstawy dla jego przyszłego funkcjonowania.

Kilka słów na koniec

Decyzja o skonsultowaniu się z psychologiem dziecięcym jest wyrazem troski i odpowiedzialności rodzica. Nie oznacza porażki wychowawczej ani nie stygmatyzuje dziecka – wręcz przeciwnie, daje mu szansę na przezwyciężenie trudności i pełne wykorzystanie swojego potencjału.

Viktor Frankl mawiał, że „między bodźcem a reakcją jest przestrzeń, a w tej przestrzeni leży nasza moc wyboru i nasza wolność”. Profesjonalna pomoc psychologiczna daje dziecku właśnie tę przestrzeń – możliwość zatrzymania się, zrozumienia własnych reakcji i dokonania zdrowszych wyborów w przyszłości.

Jeśli zauważasz niepokojące sygnały w zachowaniu swojego dziecka, nie wahaj się skonsultować z psychologiem dziecięcym. Wczesna interwencja może zapobiec rozwojowi poważniejszych problemów w przyszłości i pomóc Twojemu dziecku wrócić na ścieżkę zdrowego rozwoju emocjonalnego i społecznego.

Pamiętaj, że korzystanie z pomocy psychologa dziecięcego to nie tylko rozwiązywanie problemów, ale również inwestycja w przyszłość Twojego dziecka – w jego zdrowie psychiczne, umiejętność radzenia sobie z trudnościami i budowanie satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi.